Một cựu thám tử tiết lộ bí quyết để người thường cũng có thể “siêu phàm” như thám tử.
LIỆU ĐẦU ÓC SIÊU PHÀM MỚI LÀM ĐƯỢC THÁM TỬ?
Ivar Fahsing làm thám tử ở Oslo (Na Uy) trong 30 năm, tham gia vào một số vụ điều tra tội phạm tàn bạo nhất. Sau giờ làm việc, anh nhận một công việc tại học viện cảnh sát và viết một cuốn sách về công việc thám tử.
Không giống như nhiều người coi công việc thám tử là công việc siêu phàm, Ivar nói rằng mặc dù mọi người thường miêu tả các thám tử là những người nắm giữ tâm trí “khác” với những tài năng gần như “ma thuật”, nhưng thực tế không phải vậy. Không phải tất cả các thám tử đều có bộ não thông minh.
Theo Ivar, mọi người đều được sinh ra với phẩm chất của một thám tử, và giờ đây, chỉ với một số công cụ và phương pháp, phẩm chất này có thể được “nâng cao”. Nhưng vì cái gì cơ chứ? Ông giải thích: “Hiểu mối quan hệ giữa chúng, ít phán xét hơn và học cách lắng nghe tốt hơn để giúp bạn tìm ra những sự thật đúng đắn. Nó cũng giúp giải quyết các vấn đề hàng ngày.”
Khi Ivar mới bắt đầu sự nghiệp của mình, từ một thám tử đồng nghiệp đến giáo viên học viện cảnh sát rồi trưởng phòng điều tra tội phạm, không ai quan tâm và không ai có thể nói chuyện cụ thể với anh ấy về cách suy nghĩ như một thám tử. Những trường hợp thất bại hoặc những điều có vẻ khó khăn. Thay vào đó, họ chỉ nói về thái độ, tài năng và kinh nghiệm. Họ thường nói về những trường hợp được giải quyết thành công.
“Họ chưa bao giờ nói rằng công cụ quan trọng nhất của một thám tử thành công là đầu óc nhạy bén. Việc lập hồ sơ tâm thần của bọn tội phạm được thực hiện một cách tỉ mỉ, nhưng thật kỳ lạ, ý tưởng lập hồ sơ tâm thần của các thám tử thành công gần như là điều cấm kỵ. Cũng giống như khả năng suy nghĩ như một thám tử dày dạn kinh nghiệm là món quà của sự khám phá.”
KỸ NĂNG NGHĨ VỀ VIỆC NGHĨ
Ivar phát hiện ra rằng các thám tử giỏi rất giỏi về siêu nhận thức hoặc suy nghĩ. Điều đó không dễ, nhưng mọi người đều có thể tự mình phát triển kỹ năng này. Theo Ivar, đối với hầu hết chúng ta, kỹ năng này đi ngược lại bản năng của chúng ta. Theo bản năng, chúng ta yêu thích sự tiện lợi và đưa ra những quyết định sáng suốt, bất kể thông tin đó sai như thế nào. Thật khó để bộ não của chúng ta chấp nhận rằng chúng ta chưa biết nhiều và còn nhiều điều phải học.
Một xu hướng khác là “sự thiên vị tuyên bố” mạnh mẽ. Đó là, tin vào một tuyên bố “bỏ qua” và chỉ tìm kiếm bằng chứng để hỗ trợ cho tuyên bố hoặc niềm tin đó.
Ví dụ, khi chúng ta gặp một người mới, thường chỉ mất chưa đầy một giây để bộ não của chúng ta hình thành ấn tượng về người hoàn toàn xa lạ này. Chúng tôi ngay lập tức đánh giá sơ bộ xem người này đáng tin cậy, đáng yêu, lừa đảo hay thù địch và liệu chúng tôi có thích anh ta hay không… Tất cả những điều này đều dựa trên các giác quan và thông tin không hoàn hảo của chúng tôi như nét mặt, giọng nói, quần áo. Sau đó, chúng tôi sẽ cố gắng thêm thông tin để xây dựng một câu chuyện mạch lạc tương ứng với câu đầu tiên “Anh ấy tốt!” hoặc “Người phụ nữ đó thật kinh tởm.” Câu chuyện không nhất thiết phải đúng, không cần phải hoàn chỉnh hoặc hợp lý. Công việc của nó là “phù hợp” để chúng tôi tự tin vào phán đoán của mình.
Theo Ivar, ra quyết định kiểu này vừa dễ, vừa tiện, đúng trực cảm, nhưng chỉ làm ngập tràn thêm cảm giác quá tự tin rằng mình sao mà tài giỏi (“Tôi nhìn biết ngay mà!”). Dù thông minh, hào phóng đến mấy, thuộc tầng lớp xã hội nào, chúng ta về bản chất cũng là những kẻ “hà tiện nhận thức” – một cụm từ do Susan Fiske and Shelley Taylor đặt ra năm 1984, tức là ta có khuynh hướng giải quyết vấn đề bằng một nhúm thông tin ít ỏi, hời hợt có sẵn, theo những cách ít tốn sức nhất thay vì nỗ lực và công phu đào sâu.
Nếu không quyết tâm vượt qua được thì thói “hà tiện” này, cộng với sự quá tự tin cùng khoảng cách giữa ý kiến ban đầu với thực tế, có thể khiến lạc lối ngay cả những bậc thầy đáng tin nhất.
Ivar nhớ lại hồi còn làm thám tử điều tra các vụ giết người, ông thấy những đồng nghiệp tài ba khác hẳn đám còn lại. Họ không bao giờ ăn to nói lớn, không cau mày trước sự tỏ mờ của vụ việc. Họ không tạo gánh nặng cho người khác với ý kiến của họ và không đi đến kết luận. Họ quan sát, đặt câu hỏi và lặng lẽ đào bới. Sự dẻo dai và khả năng tìm hiểu sâu hơn là những đặc điểm chính khiến Thám tử vĩ đại nổi bật giữa đám đông.
Không ra quyết định (ngay lập tức) là quyết định đúng đắn của điều tra viên. Đối với nhiều người, điều này thật khó khăn vì việc rút lui khỏi một vấn đề mà họ muốn giải quyết nhanh chóng là đi ngược lại với bản năng và trực giác của họ. Ép tâm bạn lùi bước cũng giống như buộc một con chó vào dây xích để nó không chạy vào một con chuột đáng yêu như vậy.
NGHĨ THẾ NÀO MỚI NHƯ THÁM TỬ?
Khi gặp vấn đề, việc nghĩ như một thám tử sẽ khuyến khích bạn không ngừng phân tích cho tới khi thấy là chín muồi để giải quyết. Nếu thực hành đúng, theo thời gian, cách tiếp cận kiên nhẫn này sẽ khiến bạn thêm đáng tin cậy và tăng phần chính trực.
“Hãy nhớ rằng não sẽ thường trực thuyết phục bạn rằng ấn tượng đầu tiên là đúng. Khi đó, hãy kích hoạt viên thám tử bên trong bạn lên, nỗ lực đào sâu một cách có ý thức vào mọi thông tin đang có, cố gắng phân tích kỹ càng và có hệ thống hơn mọi mặt mạnh/yếu của các kết luận (khả dĩ) trước khi đưa ra quyết định chung cuộc”.
Theo Ivar, có các bước cụ thể sau:
Bước 1: Không coi là đúng ngay, cố tìm hiểu thêm.
Bước 2: Xác định mọi lời giải thích khả dĩ.
Bước 3: Kiểm tra các khả năng khác, thu hẹp lại việc điều tra.
Đầu tiên bạn cần sẵn sàng cho “lối suy nghĩ điều tra”. Những từ như “rất có thể”, “có khả năng” luôn luôn phải có khi đối diện một tình huống. Nhớ nằm lòng ba thứ: không coi cái gì là đúng ngay, không tin cái gì ngay, lật qua lật lại và kiểm tra mọi thứ.
Không được coi cái gì là “đương nhiên”, không chấp nhận những thứ nổi lên bề mặt. Thám tử giỏi là luôn tiếp cận thông tin với thái độ rất… đáng ghét là nghi ngờ. Câu chuyện nào với họ cũng là “có thể lắm”, cho tới khi chứng minh là không phải.
Muốn giống họ, ta phải tự hỏi: “Mình biết những gì?” và “Mình còn chưa biết những gì?”. Việc này coi thế mà rất khó, nhưng chỉ cần làm não chậm lại trong việc kết luận cũng đã có ích rồi. Luôn luôn ghi nhớ: có liên quan chưa hẳn đã là “nhân quả”. Cách an toàn nhất để kiểm tra bất kỳ giả thuyết nào là… bác bỏ nó. Việc khó nhất là cưỡng lại sự tự động “coi mọi việc là đúng” và nhu cầu chốt hạ nhanh đầy đắc thắng của bộ não.
Trong truyện Sherlock Holmes, vị thám tử lừng danh của chúng ta không ngừng công kích phép suy diễn của bác sĩ Watson – một người luôn lấy tiêu chí khoa học làm đầu. Phương pháp yêu thích của Holmes không phải là suy diễn, tức dựa trên nền tảng dữ kiện đã biết, mà là logic loại suy, đặc biệt là khi thiếu đầu mối thông tin.
Các cuộc điều tra tội phạm nên tiến hành theo hướng “loại suy” chứ đừng “suy diễn”. Trong nhiều vụ, Ivar cho biết cảnh sát không có được một bức ảnh rõ mồn một lúc nghi phạm ra tay. Thường thì trích xuất từ camera chỉ có một hình ảnh xanh xanh mờ mờ của một người rời đi (hoặc bước vào) một con hẻm tăm tối ngay trước khi (hoặc sau khi) tội ác kia diễn ra. Diễn giải đầu tiên của ta khi xem bức hình ấy là kẻ phạm tội tiềm năng kia cao vừa phải, trạc 40, mặc áo khoác đen ngắn, quần bò xanh. Mô tả đó thì trùng đến phân nửa dân số của thành phố. Do đó, để định ra được nghi phạm, ta phải đưa ra mọi khả năng rồi đem bức hình mờ mịt kia đi kiểm tra chéo với nhiều nguồn thông tin khác như nhân chứng, động cơ, dấu vân tay, hoạt động của điện thoại di động. Sau khi đã đưa ra thật nhiều khả năng thì kế tiếp là loại đi càng nhiều càng tốt các “ứng viên” khác.
CÁI GÌ CŨNG PHẢI THỰC TẬP
Chúng ta bẩm sinh chưa phải là những nhà thám tử và người ra quyết định giỏi. Con người “rừng rú” trong ta vẫn thường trực nhảy vào để ra những quyết định ngu ngốc, cẩu thả. Trong thực tế, bất kỳ lúc nào đứng trước một vấn đề cần suy luận loại suy – thí dụ tìm hiểu vì sao sản phẩm tung ra thất bại, vì sao con mình không muốn đến lớp… – thì điều quan trọng là bạn cần luyện cách nghĩ cho có hệ thống và giống như một thám tử.
Cũng giống cơ bắp, não cần luyện tập đều đặn và có phản hồi. Tập mãi rồi mọi thứ sẽ thành phản xạ, tay thám tử trong bạn trở nên nhạy bén và sẵn sàng hơn. Và có thành công đến mấy, tay thám tử ấy cần ghi nhớ những điều sau: luôn nghi ngờ, biết đào sâu, giữ khiêm tốn và không ngừng tự học.
(*) Lược dịch từ bài viết của Ivar Fahsing trên Psyche.
