Gaslighting là một hình thức thao túng tinh thần, trong đó người thao túng (thợ gas) sử dụng những lời nói và hành động đã được chuẩn bị kỹ lưỡng để khiến người khác cảm thấy ngon miệng. Đây là một hành động được thực hiện liên tục với mục đích tẩy não, khiến người khác dần mất đi nhận thức về thực tại và rơi vào trạng thái mù mờ về sự thật.
Thuật ngữ “gaslighting” xuất phát từ một vở kịch năm 1930. Một bộ phim kể về người chồng luôn khiến vợ tin rằng mình là kẻ tâm thần. Một ngày nọ, người vợ nhận thấy đèn gas trong nhà đã tắt và nói với chồng về điều đó, nhưng anh ta phủ nhận mọi chuyện và nói rằng anh ta đã nghĩ ra chuyện đó. Anh ta tinh vi thao túng mọi thứ xung quanh cuộc sống của vợ mình, nói với cô ấy rằng mọi thứ cô ấy nhìn thấy đều không có thật và chưa từng xảy ra. Anh ấy muốn cô ấy tin rằng anh ấy bị hoang tưởng và bối rối.
Và từ những năm 1960, để mô tả hành vi của những người cố tình thao túng nhận thức về môi trường xung quanh trong cuộc sống của họ, người ta đã gọi đó là “hiệu ứng bật đèn khí”.
Việc thao túng tinh thần với mục đích điều khiển tâm trí người khác, để sai khiến hoặc bạo hành người khác và khiến người bị thao túng bị mất đi cảm giác và nhận định đúng về bản thân; thậm chí là cảm thấy bạn thân mình không còn giá trị. Đây là một hành vi điều khiển người khác thường được sử dụng bởi những người có khuynh hướng tính cách ái kỷ (coi trọng bản thân quá mức) và người có xu hướng rối loạn chống đối xã hội.
Trong khi người ái kỷ luôn muốn tung hô bản thân mình lên và thích cảm giác mình đặc biệt hơn, thì người thao túng lại muốn làm người khác cảm thấy kém cỏi hoặc tội lỗi thông qua những lời buộc tội sai trái, liên tục dùng những lời chỉ trích và đe doạ tâm lý người khác. Họ muốn được chiếm quyền điều khiển mối quan hệ, để người kia không làm họ cảm thấy khó chịu được, để họ luôn là “kèo trên”.
Những người thao túng tinh thần người khác có thể là bất kì ai xung quanh bạn. Những người thân trong gia đình, những người có địa vị xã hội, bạn bè, và người yêu.
TRONG GIA ĐÌNH
Có lẽ ai trong chúng ta cũng sẽ có một người thân nào đó mà có lẽ khiến ta cảm thấy khó chịu khi ở cạnh dù ta yêu thương họ rất nhiều. Bạn yêu người thân đó nhưng lại không thể ở gần hay nói chuyện quá lâu, vì người đó sẽ vô tình hoặc cố ý khiến bạn cảm thấy mệt mỏi. Nếu người đó luôn thao túng tâm lý bạn bằng cách bẻ cong đi những sự thật vốn có, khiến nó trở nên xấu xa như: họ khiến bạn cảm thấy tội lỗi khi không quan tâm hoặc ở bên cạnh họ khi bạn thực sự đang bận làm những việc khác như công việc,chăm sóc gia đình riêng, hay tham gia các hoạt động vì sở thích của bản thân.
Hành vi khiến bạn cảm thấy có lỗi, khiến bạn nghĩ rằng bản thân mình thực sự vô tâm trong khi bạn không hề như thế. Đây là một thuật thao túng tâm lý, là một cách bạo hành cảm xúc.
Những câu nói như phủ nhận sự thật rằng họ có làm tổn thương bạn, hoặc gạt đi sự thật về những việc đã xảy ra và ảnh hưởng đến bạn:
- “Bố/mẹ/anh/chị/cô/dì LÀM NHƯ VẬY VỚI CON LÀ VÌ THƯƠNG YÊU CON”
- “Bố/mẹ/anh/chị/cô/dì không hề cãi cọ với con, mà là đang thảo luận với con” (và liệu bạn có được quyền lựa chọn trong cuộc thảo luận ấy?”
- “Con đâu có buồn vì những chuyện đó đâu, đúng không?”
Việc một thành viên trong gia đình dùng cách này để tạo sức ép tâm lý cho người khác có thể vì tính cách cá nhân của họ, hoặc vì cac vấn đề khó nói khác trong gia đình. Tuy nhiênn việc đưa ra một tình huống khiến người thân khó xử, cố tình điều khiển và áp đặt lên cuộc sống người kia, đặc biệt các tình huống bắt buộc người thân phải dành thời gian quá nhiều cho mình.
Việc một thành viên trong gia đình yên cầu thành viên khác phải làm theo ý mình, hoặc gây ra nhiều điều khó chịu. Những điều đó khiến nạn nhân cảm thấy đau khổ và tội lỗi mỗi khi xuất hiện cảm giác muốn từ chối.
Theo Tiến sĩ Carla Marie, là con người ai cũng sẽ có cảm giác tồi tệ khi nhận ra mình có chút ác cảm nào đó đối với người thân, vì ta luôn biết rằng họ là máu mủ của mình và đó là vịệc hoàn toàn không nên. Tuy nhiên, người thân cũng là con người và cũng sẽ có những tính cách nào đó của họ gây tổn thương lên chúng ta.
TRONG TÌNH YÊU
Nhìn sơ qua trong các mối quan hệ mà một người lạm dụng tinh thần người kia, kẻ thao túng sẽ giấu bản thân rất kỹ và khó nhìn ra được người đó thực sự làm vậy. Tuy nhiên, họ liên tục dùng những câu nói để điều khiển người khác.
Ví dụ như trong tình yêu, kẻ thao túng sẽ nói với 1 cô gái rằng:
- “Là do em sai đó. Do bản thân em hay quên và không nhớ được mọi thứ tốt.”
- “Là em luôn tự tưởng tượng và suy nghĩ lung tung thôi.”
- “Là bản thân em luôn làm quá mọi thứ lên” , “em QUÁ NHẠY CẢM”
- “ Anh không hiểu em đang nói gì cả. Em đang muốn làm anh rối tung lên có phải không?”
- “Lại nữa hả? Sao em cứ nói về việc đó suốt vậy?”
- “Không ai tin em hết, sao anh tin em được?”
- “Nếu em không ngu thì đã không bị như vậy”
Nạn nhân của việc bị thao túng tinh thần sẽ luôn tự hỏi:
- “Liệu bản thân mình có phải quá nhạy cảm?”
- Nạn nhân luôn luôn xin lỗi trong mọi tình huống tranh cãi
- Nạn nhân không hiểu được tại sao mình không hề cảm thấy vui vẻ hay hạnh phúc hay hài lòng trong một mối quan hệ. Từ đó, có thể sẽ tự né tránh người kia vì ko biết giải thích cảm giác của chính mình.
- Nạn nhân biết rằng có điều gì đó sai sai, nhưng lại không biết là sai ở đâu.
- Nạn nhân nghi ngờ rằng bản thân vô dụng, hoặc nghi ngờ bản thân là điều mà người thao túng cố tình áp đặt lên họ.
Một ví dụ điển hình đến từ nhà tâm lý học người Mỹ tên là Robin Stern. Cặp đôi đã tìm đến một nhà trị liệu vì những vấn đề về thao túng tâm lý mà họ gặp phải trong cuộc hôn nhân của mình. Các ông chồng liên tục dùng những từ vô nghĩa để nói rằng vợ của họ không đóng góp gì cho kinh tế của một trong hai người. Khi mới nghe điều này, người vợ không để ý lắm, chỉ nghĩ rằng chồng đang giễu cợt mình. Chồng cô thừa nhận rằng cô không biết cách tiết kiệm, nhưng cô cũng đóng góp vào gia đình chung của hai vợ chồng với mức lương ổn định.
Sau đó, họ có con và người vợ quyết định ở nhà chăm sóc con nhỏ trong khi người chồng có công việc mới và thường xuyên ra ngoài làm việc. Người vợ dần dần nhận thấy chồng mình ngày càng trôi đi và nói với anh ta, nhưng người chồng ngay lập tức phủ nhận điều đó.
Người vợ cũng nhận thấy chồng mình đang tiêu nhiều tiền hơn trong tài khoản chung, nhưng người chồng luôn phủ nhận điều đó, nói rằng anh ta chỉ tiêu một số tiền nhỏ. Sau đó, người vợ trở nên nghi ngờ và hỏi chồng rằng liệu anh ta có lừa dối mình và tiêu tiền không. Anh chồng liền bảo vợ “hãy tự tưởng tượng và suy nghĩ”. “Bạn không biết gì về tiền bạc và kinh tế. Tôi đã nói điều đó nhiều lần rồi, phải không?
Kể từ đó, vợ tôi lo lắng quá mức về kinh tế và nghĩ rằng cô ấy thực sự yếu kém về kinh tế. Bất cứ khi nào người vợ nói về chi phí sinh hoạt của chồng, anh ta nói với vẻ khinh thường rằng anh ta cảm thấy quá tội nghiệp cho cô ấy để nói về điều đó. Thời gian trôi qua và người vợ nghĩ rằng chồng mình có mối tình sâu đậm với nhân tình khác nhưng lại sợ phải tranh cãi với anh ta. Sự che giấu trong tâm trí khiến cô ngày càng bận tâm. Dần dần, cô vợ trở nên sợ hãi mỗi khi nhẵc đến kinh tế và thắt chặt mọi chi tiêu của bản thân.
Kết quá là, anh chồng thực sự có một mối quan hệ ngoài luồng. Điều đó càng khiến cô vợ tự nghi ngờ chính mình rằng liệu có phải cô là một gánh nặng về kinh tế với anh ta, mới khiến anh ta tìm đến người khác?
Và chính người chồng đã dùng thuật thao túng tâm lý bằng cách đẩy vấn đề sang cho người vợ, đổ lỗi cho người vợ và khiến cô ấy tự mất đi giá trị và sự tự tin của bản thân.
Tiến sĩ tâm lý Matthew Zawadzki (2014) nói về kỹ thuật thao túng tâm lý này “như một cách làm suy yếu triệt để một người, khiến cô ta chỉ có thể tin rằng bản thân mình thực sự không có lí lẽ và mọi lời phản kháng của cô ấy chỉ bất đồng với chính khả năng của chính mình.
Các Gaslighter có thể sử dụng các thủ thuật như:
- Nói dối hoặc thêu dệt quá mức một chuyện gì đó.
- Phản đối một vấn đề nào đó (Countering) có thực: như câu chuyện thắp sáng đèn ga, người thao túng tâm lý sẽ phủ nhận một sự thật nào đó mà người kia rõ ràng nhớ rất rõ. Lâu dần khiến họ nghĩ rằng bản thân họ thực sự tự tưởng tưởng ra và tin rằng bản thân mình đã nhớ hoặc nghĩ sai.
- Tầm thường hoá (Trivializing): người thao túng sẽ nói những điều khiến người kia tin rằng điều đó thật tầm thường dù đối với người kia, việc ấy vốn dĩ quan trọng ra sao. Việc bị tầm thường hoá điều mà mình tin tưởng khiến người kia cảm thấy bản thân không quan trọng và thiếu chính xác.
- Họ chuyển hướng vấn đề: điều này xảy ra khi người lạm dụng tinh thần cố tình thay đổi vấn đề mà 2 người đang nói tới. Họ chuyển câu chuyện sang một hướng khác có vẻ đáng tin hơn.
THAO TÚNG KHÔNG PHẢI LÀ HÀNH VI CÓ SẴN, MÀ LÀ VÔ TÌNH HOẶC CỐ Ý HỌC ĐƯỢC TỪ QUÁ TRÌNH LỚN LÊN
Những kẻ thao túng tâm lý thường học những mánh khóe này trong quá trình đào tạo xã hội. Khi một người tiếp xúc hoặc “đánh bại” một kỹ thuật tâm lý, anh ta nhận ra rằng đây là một thủ thuật hiệu quả để chiếm lấy tâm trí của người khác và bắt đầu sử dụng nó. Đôi khi những kẻ thao túng thậm chí không nhận thức được rằng hành động của họ đã được tính toán trước hoặc cố ý làm hại người khác. Họ “thẳng thắn” cho rằng mình đang bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ của mình để giúp người khác làm sáng tỏ một vấn đề.
Nếu người thao túng là một thành viên trong gia đình, lý do có thể là họ bị choáng ngợp bởi nỗi đau của những căng thẳng trong cuộc sống. Hoặc, nó gây ra những vết thương tình cảm không thể chịu đựng được cho nạn nhân. Điều này có thể khiến người thân (nạn nhân) cảm thấy bị hiểu lầm, cô đơn, bị cắt đứt với mọi thứ xung quanh, không được thấu hiểu và dễ tức giận vì không thể bày tỏ cảm xúc của mình.
Những người thích thao túng người khác cũng thường rất “nắng mưa”, và nạn nhân của họ cũng khó lường khi họ “nổi sóng” với người khác. Chúng cảm thấy không thoải mái khi bị lật đổ và sẵn sàng nói với nạn nhân rằng “Mày nghĩ mày là ai?” một khi nạn nhân trở nên độc lập hoặc tự nhận thức được. Bởi vì khi nạn nhân cảm thấy bất an và chỉ trích bản thân, họ luôn tận hưởng cảm giác quyền lực và kiểm soát người khác.
Những kẻ thao túng rất nhạy cảm với các tranh luận, nhưng họ cũng rất nhạy cảm trong việc phán xét người khác. Hạ thấp người khác làm tăng cái tôi mong manh của họ để khiến họ tự tin hơn vào bản thân.
TÁC HẠI CỦA VIỆC CHỊU ĐỰNG THAO TÚNG TINH THẦN
Sau khi bị điều khiển tinh thần một khoảng thời gian, nạn nhân sẽ bắt đầu tin rằng họ không thể tin được bản thân mình, hoặc nghĩ rằng mình đã mắc các rối loạn tâm lý. Họ cũng có khả năng mắc trầm cảm, rối loạn lo âu, tự cô lập bản thân và mang theo ám ảnh tâm lý kéo dài. Thậm chí trong một mối quan hệ tình cảm, nạn nhân sẽ rất khó rời khỏi kẻ bạo hành tinh thần mình.
Hoặc như, kẻ thao túng sẽ thực hiện một loạt các hành vi KIỂM SOÁT CƯỠNG CHẾ khác, là sự kiểm soát mọi hành vi cử chỉ của nạn nhân, họ lấy hết sự tự do của các thành viên khác như con cái, vợ, chồng thậm chí là không cho người đó được cảm nhận sự tồn tại của bản thân. Đây không chỉ là sự kiểm soát quá mức trong gia đình, mà còn xâm phạm nghiêm trọng quyền sống của một con người. (kiểm soát cưỡng bức, tôi sẽ viết về điều này sau).
LÀM SAO ĐỂ THOÁT KHỎI VIỆC BỊ THAO TÚNG TÂM LÝ?
Nạn nhân có thể mất rất lâu thậm chí cả thập kỷ để nhận ra rằng có điều gì đó sai sai với mình. Những vết thương khi bị thao túng tinh thần khiến nạn nhân bị ăn mòn trong một thời gian dài. Điều đó có nghĩa nạn nhân cần một khoảng thời gian cũng lâu tương tự để chữa lành từ những vết thương ấy. Không thể vượt qua chỉ trong ngày một, ngày hai.
Những lời khuyên được đưa ra bởi “Đường dây nóng về Bạo lực gia đình quốc gia Hoa Kỳ”, trong đó:
- Hãy nhớ rằng bạn không có trách nhiệm phải chịu đựng những hành vi và lời nói đầy tính bạo hành tinh thần từ người khác.
- Tránh tranh luận về vấn đề “điều gì là thật“ với người có hành vi thao túng.
- Học cách lắng nghe bản thân: hãy dành ra thời gian để lắng nghe chính mình, nói chuyện với bản thân và cảm nhận cảm xúc của mình. Hãy cảm nhận bản năng của bạn lại một lần nữa, trở lại là chính bạn trước khi bị người khác phủ nhận bản thân.
Ngoài ra:
- Hãy dừng việc bị người đó làm rối tung mọi sự thật bằng cách bảo vệ sự thật đó: giữ bằng chứng tất cả tin nhắn, hình ảnh về sự việc.
- Từ chối tranh cãi nếu bạn biết rằng người kia đang cố tình thao túng, hay bạn không đủ chứng cứ và lí lẽ. Nếu những vật hoặc vấn đề gì đó bị hư hỏng, hãy chụp ảnh lại để có bằng chứng khi đối phó với những lời chối bỏ của người kia. Dùng điện thoại để ghi âm lại các lời nói và hành vi của người kia để bảo vệ bản thân khi cần thiết.
- Hãy dành thời gian cho gia đình bạn bè. Hãy duy trì thói quen bày tỏ cảm xúc qua viết lách, vẽ vời, công việc, xã hội để nuôi nấng và trau dồi tâm hồn mình. Hãy nhớ rằng trước khi bạn đáp ứng đầy đủ nhu cầu của bản thân, bạn không thể trao cho người khác thứ gì cả.
