Muốn hay thích?

• Đã bao giờ bạn khát khao cháy bỏng một điều gì, để rồi đến khi có được nó, thay vì cảm giác tràn ngập hạnh phúc thì lại là nỗi thất vọng ê chề?
• Bạn đã từng nghĩ rằng việc đổi ngành nghề sẽ khiến mình hạnh phúc hơn, để rồi bẽ bàng nhận ra rằng không phải như vậy chưa?
• Hoặc bạn đã có ý muốn chuyển sang vùng khác một đất nước khác sinh sống, để rồi thấy hối hận với quyết định này?
• Hoặc bạn ngốn hết một khoảng tiền lớn vào một thú vui mới mẻ nào đó mà bạn tin rằng mình sẽ thích. Để rồi chỉ sau vài lần thử, bạn xếp xó nó qua một bên.
• Tại sao cái chúng ta nghĩ và thực tế lại có một sự chênh lệch đáng kể như vậy?

Đó là bởi chúng ta thường hay nhầm lẫn cái mình muốn và cái mình thật sự thích. Và cũng chính điều này đã khiến chúng ta đưa ra những quyết định sai lầm cũng như không thể thỏa mãn được cái muốn của bản thân.

Sự khác biệt giữa Muốn và Thích

Mặc dù trong đời sống hàng ngày chúng ta thường sử dụng từ “thích” và “muốn” với nghĩa ngang nhau, trên thực tế, theo tâm lý học nhận thức, đây hoàn toàn là 2 khái niệm tách biệt.

Muốn chỉ đơn giản là sự dự đoán rằng chúng ta sẽ thích cái gì/việc gì khi chúng ta có/trải nghiệm nó. Thích là cảm giác tốt lành, niềm vui và sự thỏa mãn từ việc làm gì hoặc có được cái gì.

Muốn chỉ dựa trên ước đoán.

Thích dựa trên trải nghiệm đầu đời.

Vậy nên, “Tôi muốn dành thời gian ngoài trời nhiều hơn” sẽ hoàn toàn khác với “Tôi thích dành thời gian ở ngoài trời”. Khi chúng ta muốn cái gì, chúng ta thường hay đánh đồng là ắt hẳn mình cũng phải thích nó, chứ nếu không thì chúng ta đã chả thèm muốn nó làm gì rồi. Nhưng bạn biết không, thích và muốn của con người không phải lúc nào cũng đi đôi với nhau. Và thực tế rằng, chúng ta thường muốn những cái mà mình chả hề thích.

Nguyên nhân

Tại sao lại có sự khác biệt này? Tại sao chúng ta không đủ hiểu bản thân mình để có thể đưa ra những dự đoán chính xác về cái mình thích?

Trong một bài viết với tiêu đề “Miswanting: Some Problems in the Forecasting of Future Affective States”, nhà tâm lý học Daniel Gilbert và đồng tác giả Timothy Wilson đã đưa ra vài lý giải cho điều này.

Đưa ra những dự đoán lỗi

Cuốn tiểu thuyết The Great Gatsby thực sự là một ví dụ điển hình cho nguyên nhân này. Gatsby khát khao có được Daisy nhiều đến mức anh dùng cả cuộc đời mình để cố gắng trở thành người đàn ông mà cô mong muốn. Để rồi khi có được cô trong vòng tay, mọi khát khao và hạnh phúc bỗng chốc tan thành mây khói.

Có những lúc điều mà chúng ta tưởng tượng, viễn cảnh mà chúng ta vẽ ra lại không hề giống với cái mà chúng ta thực sự trải qua. Các dự đoán của chúng ta hoàn toàn không chính xác.

Một ví dụ khác là chuyến đi của anh ấy với vợ Kate khi họ mới kết hôn. Vì tất cả chúng tôi đều yêu thích lịch sử và những điều xưa cũ, nên chúng tôi nghĩ mình sẽ yêu Rome. Ta hình dung một bước chân thong thả giữa những quảng trường cổ kính, một cái gật đầu trầm tư khi ngắm nhìn một bức tranh cổ. Nhưng sự thật là, chỉ có những người xếp hàng dài ở bảo tàng mới có thời gian để xem cái này cái kia. Tôi muốn đến những nơi cổ kính, nhưng tôi nhận ra rằng tôi không thích đi nghỉ ở những nơi đông đúc. Chúng ta thường nhầm lẫn giữa những gì chúng ta muốn và những gì chúng ta thích khi đưa ra những quyết định quan trọng. Chúng tôi tin rằng điều này sẽ khiến chúng tôi hạnh phúc hơn công việc hiện tại. Vì vậy, chỉ với một vài lời động viên, chúng tôi bỏ công việc hiện tại và bắt đầu làm những gì dường như là niềm đam mê của mình.

Lúc đầu mọi thứ đều tuyệt vời. Sự phấn khích tự nhiên của sự thay đổi và mới lạ khiến chúng ta nghĩ rằng mình đã quyết định đúng. Tuy nhiên, sau một vài tuần, chúng tôi nhận ra những khó khăn mà chúng tôi chưa ngờ tới. Chúng tôi không nằm trên giường và nghĩ về những đêm mưa, nhưng chúng tôi lo lắng về những cuốn sách chất đống trong cửa hàng, chúng tôi sợ mưa, chúng tôi sợ ướt sách, chúng tôi sợ sách bị hỏng.

Chúng tôi không nghĩ đến những khách hàng phiền phức, những người dù đã cố gắng hết sức nhưng vẫn hơi phản đối và chỉ muốn cho 1 hoặc 2 sao cho phiếu bầu của họ. Kịch bản chúng tôi vẽ chỉ chứa màu hồng. Chúng ta quên đi những góc tối của công việc. Vì vậy, chúng ta nhanh chóng nhận ra rằng thực ra chúng ta không hạnh phúc như chúng ta tưởng. Chúng tôi không thực sự thích những gì chúng tôi muốn.

Nhận định sai về bản thân

Ngay cả khi bạn nhận thức đầy đủ về đối tượng hoặc trải nghiệm mà bạn muốn có, bạn vẫn có thể đưa ra quyết định sai lầm. Lý do là chúng ta thường hiểu sai về yêu thích. Điều này được chứng minh bởi các nghiên cứu liên quan đến ăn vặt. Các nhà nghiên cứu đã yêu cầu những người tham gia đưa cho họ một thực đơn đồ ăn nhẹ mà họ muốn trong ba ngày thứ Hai liên tiếp.

Thực khách vẫn thất vọng, mặc dù họ biết chính xác những gì họ đang làm khi họ thực sự nhận được thức ăn. Điều này là do họ tin rằng những người tham gia sẽ hạnh phúc hơn nếu họ chọn một món ăn nhẹ khác. Nhận xét của họ là: “Tôi không phải là người nhàm chán chỉ thích ăn một đĩa. Sự đa dạng làm cho cuộc sống thú vị hơn!” Vì vậy, thay vì chọn món ăn nhẹ yêu thích của bạn trong cả ba ngày thứ Hai, tôi quyết định chọn một bữa ăn khác nhau mỗi tuần. Ví dụ, nếu một người đàn ông biết anh ta thích bánh quy xoắn, anh ta sẽ chỉ chọn bánh quy xoắn vào Thứ Hai đầu tiên, sau đó chọn một thanh Snickers vào Thứ Hai tiếp theo và khoai tây chiên vào Thứ Hai tuần trước.

Nhưng khi mặt hàng tiếp theo đến, anh ấy đã thất vọng. Anh ấy ước mình đã chọn bánh quy trước. Những người tham gia thường đưa ra những quyết định sai lầm vì họ dựa trên những dự đoán sai lầm về bản thân họ.

Cái con người muốn tin về bản thân mình có thể khác với bản chất của họ.

Khi còn là sinh viên, tôi muốn trở thành một người cứng rắn, thích xem những bộ phim độc lập và chỉ ăn ở những nhà hàng cao cấp. Tôi cũng vậy. Đôi khi tôi cảm thấy hạnh phúc, nhưng hầu hết thời gian thì không. Và khi tôi tìm thấy một quán ăn nhỏ ngon lành, tôi nhận ra mình thích ở đây hơn. Anh ấy có thể không ngầu như mẫu người mà tôi muốn nghĩ về anh ấy, nhưng ít nhất tôi có thể làm được nhiều điều mà tôi thực sự yêu thích. Thật khó để đưa ra một ý tưởng khách quan về những gì chúng ta thích và những gì chúng ta muốn yêu. Và hậu quả của việc này có thể còn rắc rối hơn cả việc chọn một nhà hàng.

Lây lan cảm xúc

Ngay cả khi chúng ta biết chính xác hiện trạng là gì và chúng ta thích gì, đôi khi chúng ta vẫn đưa ra những quyết định sai lầm. Điều này là do mong muốn của chúng ta đối với những thứ nhất định có thể mở rộng thành sở thích của chúng ta đối với những thứ khác.

Giả sử bạn đang đi nghỉ ở vùng ngoại ô với cảm giác hoàn toàn thoải mái và hạnh phúc. Bạn nói với chính mình “Tôi yêu nơi này! Bạn phải chuyển đến đây cho đến hết đời! Bản thân địa điểm có thể khiến bạn hài lòng, nhưng cũng có thể là do bạn đang đi nghỉ và không liên quan gì đến công việc. Hầu hết mọi người đều hạnh phúc hơn trong kỳ nghỉ, bất kể họ ở đâu. Vì vậy, sự thoải mái bạn nhận được ở đây sẽ phát triển thành cảm giác hạnh phúc khi bạn định cư ở đây mãi mãi.

Sự lây lan cảm xúc cũng đúng trong các mối quan hệ. Lần đầu tiên gặp ai đó, ban đầu chúng ta chỉ nhìn thấy vẻ hấp dẫn của cô ấy, nhưng thực ra, hạnh phúc đến từ cảm giác hồi hộp khi bước vào một mối quan hệ mới. Bạn không quen ai trong một thời gian dài nên nếu cô ấy thổ lộ tình cảm với bạn, bạn nghĩ rằng bạn cũng thích cô ấy. Chúng ta tràn ngập niềm vui khi được đính hôn với ai đó, nhưng thực ra cảm giác tích cực này đến từ suy nghĩ chuẩn bị cho hôn nhân, chứ không phải từ việc trở thành vợ của ai đó bây giờ.

3. Ghi chép nhật ký. Cuốn nhật ký sẽ  giúp bạn dễ hình dung về cái mình thực sự thích và cái mình nghĩ mình thích. Kí ức của con người bị lu mờ dần theo thời gian. Nếu có dịp đi thăm thú New York lại lần nữa, hãy xem lại trang nhật ký về chuyến đi đó trước đây để xem bạn đã cảm thấy như thế nào. Có lẽ nó chả tuyệt vời như bạn nhớ đâu.

4. Nhờ đến sự trợ giúp từ bạn bè và người thân. Họ là người ngoài nên sẽ có cái nhìn khách quan hơn và đưa ra đánh giá chính xác hơn về cái bạn thực sự thích.

Chẳng hạn như nếu bạn vừa mới đọc xong cuốn sách của Wendell Berry, thế là bỗng dưng ý tưởng về một đời sống vui thú điền viên nảy ra. Bạn tự thuyết phục mình rằng bạn là kiểu người thích ăn cái mình tự trồng. Bạn nói ý tưởng này với vợ. Cô nàng ngay lập tức nhắc rằng bạn đã từng phàn nàn rất nhiều trong chuyến đi một tuần đến nhà ông bà ngay tại ngoại ô thành phố. Có lẽ bạn hoàn toàn không phải là gã thích làm nông ở nhà tranh vách lá cho lắm.

5. Thay đổi nhân sinh quan. Con người là một sinh vật kì lạ. Chúng ta không thích những cái mà mình nghĩ là mình muốn. Chúng ta thậm chí còn thích cái mà chúng ta chưa bao giờ nghĩ là mình muốn. Bạn cho rằng ăn đồ sống như sushi thật là ghê cho đến khi bạn nếm thử nó. Bạn khinh bỉ cuộc sống hôn nhân cho đến khi ngã đứ đừ một cô nàng nào đó và muốn tiến tới lâu dài. Bạn chán chường khi phải quay lại sống ở quê nhà, để rồi nhận ra hạnh phúc đích thực nằm chính nơi đây. Hãy luôn cởi mở và đừng ngại thử những cái mới; bạn sẽ không bao giờ biết được mình sẽ thích cái gì.

Chúng tôi kết thúc bài viết này bằng một câu chuyện của Jack Johndon. Anh ấy nói về bản chất và ý nghĩa của tình yêu thuần khiết, giải thích về chuyến đi vòng quanh thế giới của anh ấy với vợ, người mà những người khác sẽ coi là điên rồ.

Bạn bè của tôi không biết tại sao tôi quyết định thực hiện chuyến đi này. Họ run rẩy và rên rỉ và nói rằng điều đó thật khó khăn. Không có lời giải thích nào đủ để giúp chúng ta hiểu rằng đây là cách chúng ta chọn để giảm bớt ham muốn và nhu cầu của chính mình. Chúng tôi thích ra khơi trên những chiếc thuyền nhỏ hơn là sống sót trên đất liền.

Họ dễ sống sót trên đất liền hơn là dám ra khơi trên một chiếc thuyền nhỏ. Lối suy nghĩ này xuất phát từ sự kiêu hãnh thái quá. Họ không thể để nó đi. Họ không thể tách mình ra khỏi bản thân đủ lâu để nhận ra rằng việc giới hạn nhu cầu của họ có thể không dành cho tất cả mọi người. Họ nuông chiều những ham muốn nhục dục và từ chối bất kỳ ham muốn nào của con người. “Thật không công bằng chút nào.” Tôi nói với họ như vậy. Nhưng họ không chịu bỏ lại cái tôi cá nhân của mình để thực sự lắng nghe tôi nói. Họ nghĩ tôi bị điên. Thật sự tôi cảm thấy tiếc cho họ. Tôi đã quen với lối suy nghĩ này. Chúng ta có xu hướng nghĩ rằng một người đàn ông có vấn đề về tâm thần khi anh ta không đồng ý với chúng ta.

Từ quan trọng nhất ở đây là tôi thích nó. Triết học đề cập đến điều này và nó là một điều thiết yếu kết nối tất cả các khía cạnh của cuộc sống. Triết học liên tục nhắc nhở mỗi người về những gì anh ta muốn làm, và anh ta trả lời, “Được rồi…” rồi tiếp tục làm việc khác.
Đó là lý do tại sao tôi làm con thuyền này. Vì tôi thích, vậy thôi.

Bạn đã bao giờ khát khao một cái gì, để rồi khi có được nó lại bẽ bàng nhận ra mình hoàn toàn không thích? Bạn học được gì từ kinh nghiệm đau thương đó?